به گزارش رودسریها، مهری شیرمحمدی؛ دهه ۴۰ که منوچهر ستوده مامور شناسایی و معرفی بناهای تاریخی کرانه دریای کاسپین شد، با دیدن گنبدآجری در یکی از روستاهای شهرستان رودسر، آن را یکی از عجایب هفتگانه گیلان توصیف کرد: « اگر برای بناهای تاریخی گیلان عجایب هفتگانه‌ای در نظر بگیریم، گنبد پیرمحله یکی از آنها خواهد بود.» اگرچه آن زمان حریم این بنای مرموز آزاد بود، ولی از ۲ دهه پیش با ساخت یک مدرسه در این بنای آجری شگفت انگیز، عملا یکی از بناهای ثبت شده در سال ۱۳۵۶ در حصار دیوارهای مدرسه قرار گرفته و عملا بازدید آزادانه از آن غیرممکن است.

این بنای میراثی در جنوب شرقی شهر رودسر قرار دارد. پس از حسنک سرا، جاده فرعی که به سمت رحیم آباد می‌رود، به روستایی می‌روم که نام «پیرمحله» دارد و احتمالا نام روستا برگرفته از همین بنای آجری است. بعد از مسجد روستا، درخت آزاد تنومندی است که بریا مردم محل مقدس است. از درخت یاد شده تا مدرسه فتح روستا راه چندانی نیست. دیوارهای بلند این مدرسه، بخش زیادی از دید منظر این گنبد آجری را کور کرده است ولی ارتفاع بلند گنبد پیداست.

دیوارهای مدرسه مانعی برای رفتنم به داخل بنا نمی‌شود و حتی بالا رفتن از ۱۸پله مارپیچی که بیننده را تا بالای گنبدی می‌رساند. گنبدی که به طرز جالبی شیب بندی شده است. از آن بالا می‌توان تمام روستا و شالیزارهای اطراف را دید. از اهالی محله کسی درباره وجه تسمیه این مکان نمی‌داند. از نام آن می‌شود حدس زد محل دفن پیر، عارف و یا صوفی بوده است. ولی چرا مانند دیگر مقبره‌ها و آرامگاه‌های بزرگان مورد زیارت نیست.

داخل بنا، سردابه مانندی است که با خاک و خاشاک و نخاله در طول زمان پر شده است. ولی اهالی می‌گویند سنگ قبری در سردابه نیست. یکی از بانوان روستا می‌گوید: بچه که بودم، می‌رفتیم داخل سردابه. ۱۲پله داشت ولی قبری نبود. بعدها که مدرسه را ساختند، برای اینکه بچه‌ها به سردابه نروند، داخل آن را پر کردند. یکی از پیران محله هم روایتی درباره این بنا دارد که بیشتر شبیه افسانه است: این گنبد مربوط به دوره ساسانی است و از قدیم می‌گفتند آتشکده بوده است. سردابه زیر گنبد یک تونل زیرزمینی مخفی داشته که هم به ساحل رودسر و هم به کوه‌های املش راه داشته و پیران محل نقل می‌کردند، زمانی که کارگران خشت‌های این گنبد را می‌ساختند و آجرهای بنا را می‌چیدند، از همین سردابه به سمت دریا رفته و دست‌های خود را می‌شستند.

بنابر مستندات میراث فرهنگی «فرم و پلان این بقعه جالب توجه است. یک ایوان کوچک ورودی با ۲ اتاق کوچک در طرفین دارد که از اتاقک سمت راستی ۱۸ پله رابط طبقه پایین به سمت بام است و یک گنبد خانه هشت ضلعی بسیار ساده که سطح آن را با گچ پوشانده‌اند و بازدن ترومپ‌های کوچک و زیبایی هشت ضلع را به ۱۶ضلع تبدیل کرده و گنبد را بر روی آن برپا کرده‌اند و هشت پله در کنار گنبد خانه که به سردابی منتهی می‌گردد و متاسفانه به‌علت ریخته شدن خاک و خاشاک و مواد اضافی دیگر تقریبا پر شده و چیزی دیده نمی‌شود.

سه ضلع شمال و شرقی و غربی مستقیم و ضلع جنوبی که محراب دارد سه بر است. بر بالای ترمپ‌ها چهار نورگیر است که نور داخل گنبد خانه را تامین می‌کند. ضلع شرقی و غربی قرینه یکدیگرند، یعنی دارای دو طاقنمای بزرگ و یک کوچک و یک ورودی است. ضلع شمالی دو ورودی و یک طاقنما دارد که ارتفاع آنها از طاقنماهای دو ضلع شرقی و غربی کمتر است. از ویژگی‌های المان‌های این بنا قسمت بالای دورها و صفه بلند آن است. در قسمت بالای دورها که به صورت پتکین کار شده است به‌خوبی اصالت یک معماری اصیل و سنتی با توجه به جغرافیای گیلان را به بیننده القا می‌کند. پتگین به این معنی است که در هر رگ چینی نصف آجر جلو آمده و یک حالت پیش آمدگی بوجود می‌آورد که این حالت به‌صورت معکوس عقب نشسته و در نتیجه در پشت‌بام شیب نسبتا تندی به‌صورت پله پله به‌وجود آورده که آب باران بروی آن باقی نماند و ایجاد خرابی و ترک و نتیجتا نفوذ آب باران داخل بنا نکند و به‌راحتی از اطراف به‌خارج رانده شود. این نوع شیب بندی علاوه بر تسهیل در جاری شدن آب باران، هارمونی خاصی را هم در بنا ایجاد می‌کند. بعلاوه آب باران از دیوراها شره نکرده و از شستن ملات و از میان رفتن آجر جلوگیری می‌کند.

گنبد این بقعه دو پوش است که قسمتی از پوش اول ریخته، ولی پوش خارجی کاملا سالم و دارای ارتفاعی در حدود ۵۰.۵ متر است. طرح گنبد و فرم بنا با بقاع قبل از صفویه قابل مقایسه است. مصالحی که در این بنا به کار رفته است، فقط گچ و آجرهای بسیار ظریف و زیبا با قطر سه سانتی‌متر است. پی بنا از آجر است و ملات آنها گچ و داخل بنا را با اندود گچ پوشانده‌اند. در این بقعه هیچ نوع کتیبه، گچبری و یا سنگ مزاری وجود ندارد.

سرپرست اداره کل فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان می‌گوید: گنبد پیر محله رودسر از معدود بناهایی است که پنجم دی ماه ۱۳۵۶ و به شماره ۱۵۴۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

«ولی جهانی» می‌افزاید: اساتید برجسته باستان‌شناسی، نظیر دکتر حاکمی و محمد کریم پیرنیا که پرونده ثبتی بنا را آماده کرده‌اند، نوشته‌اند که در این بنا سنگ قبری مشاهده نکرده‌اند و با توجه به نوع معماری معتقدند این بنا قبل از دوره صفویه و در زمان حکومت حاکمان محلی شرق گیلان، کیائیان، ساخته شده است.

وی با اشاره به استحکام خوب بنا اضافه می‌کند: گنبد ۹۵۵متر ارتفاع دارد و در سال ۱۳۹۶ با اعتبار تخصیص یافته از سوی اداره کل میراث فرهنگی، استحکام بخشی و مرمت خشت‌های فروریخته شده گنبد انجام شده است.

جهانی نیز قرار گیری این بنا در حریم یک مدرسه را یکی از چالش‌های این بنای تاریخی برای بازدید عموم عنوان کرد.